Gider Pusulasının Kullanımı ve Riskleri

Ticari hayatımızda kullanılan belge türleri Vergi Usul Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu’nda belirleniyor. Bu yazıda, söz konusu belgelerin günümüzdeki kullanımına ve özellikle ticari hayatta bahsi diğer belgelere göre daha fazla geçen gider pusulasına değineceğiz.

Öncelikle Vergi Usul Kanunu’na göre belgeler:

Fatura

Madde 229

Fatura, satılan emtia veya yapılan iş karşılığında müşterinin borçlandığı meblağı göstermek üzere emtiayı satan veya işi yapan tüccar tarafından müşteriye verilen ticari vesikadır. Günümüzde kullanılan e-arşiv fatura yeni bir belge türü olmayıp kanunda tanımlanan şeklini korumuştur, tek farkı elektronik ortamda düzenlenmesidir.

E-Fatura

Brüt satış hasılatı yönünden belli ölçüleri aşan mükellefler için 421 sıra numaralı Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği ile e-fatura uygulaması belirtilen mükellef grupları için zorunlu hale getirilmiştir. 433 sıra numaralı Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği ile e-fatura uygulamasına kayıtlı olan mükelleflerin birbirlerinden aldıkları mallar ve sağladıkları hizmetler için elektronik fatura gönderme ve alma zorunluluğu 01.04.2014 tarihi olarak belirlenmiştir. Faturanın VUK tanımındaki hükümlerinin geçerli olduğu belge türü olup e-fatura kullanıcılarının birbirlerine düzenleyecekleri belgedir.

Sevk İrsaliyesi

VUK’ta sevk irsaliyesini düzenleyen zorunlu maddeler mevcut olmayıp, VUK 230 maddesinden hareket ile 173 ve 253 VUK tebliğleri genel açıklamaları yapılmıştır. Sevk irsaliyesi de fatura gibi elektronik uygulamalara dahil edilmiştir.

E-fatura uygulamasına kayıtlı olan ve 2022 yılında cirosu 10 milyon lira ve üzeri olan mükelleflerin de sektör ayrımı olmadan 1 Temmuz 2023’ten itibaren e-irsaliye uygulamasına geçiş yapmaları devam ederek, 2023 yılı cirosu 10 milyon lira ve üzeri olan mükelleflerin 1 Temmuz 2024’ten itibaren e-irsaliye uygulamasına geçmesi zorunlu olacaktır. E-irsaliyenin farkı ise taşıma yapan aracın plaka bilgisi ve şoförün kimlik bilgilerinde bulunmasıdır.

Perakende Satış Vesikaları

Madde 233

İkinci sınıf tüccarlar, kazancı basit usulde tespit edilenlerle defter tutmak mecburiyetinde olan çiftçilerin fatura vermek mecburiyetinde olmadıkları satışları ve yaptıkları işlerin bedelleri bu vesikalardan herhangi biri ile tevsik olunur:

Perakende satış fişleri, makineli kasaların kayıt ruloları, giriş ve yolcu taşıma biletleri.

Perakende satış fişi, makineli kasaların kayıt ruloları ve biletlerde, işletme veya mükellefin adı, düzenlenme tarihi ve alınan paranın miktarı gösterilir.

Gider Pusulası

Madde 234

Birinci ve ikinci sınıf tüccarlar, kazancı basit usulde tespit edilenlerle defter tutmak mecburiyetinde olan serbest meslek erbabı ve çiftçiler, bu Kanun kapsamındaki belgeleri düzenleme zorunluluğu bulunmayanlara yaptırdıkları işler veya onlardan satın aldıkları mallar (gerçek usulde vergilendirilmeyen çiftçilerden satın aldıkları mallar hariç) için işi yapana veya malı satana imza ettirecekleri gider pusulası düzenlerler. Vergiden muaf esnaf için düzenlenen gider pusulası, bu kişiler tarafından verilmiş fatura hükmündedir.

Gider pusulası, işin mahiyeti, emtianın cins ve nev’i ile miktar ve bedelini ve iş ücretini ve işi yaptıran ile yapanın veya emtiayı satın alan ile satanın adları ve soyadlarını (tüzel kişilerde unvanlarını) ve adreslerini ve tarihi ihtiva eder ve iki nüsha olarak tanzim edilir ve bir nüshası işi yapana veya malı satana tevdi olunur.

Müstahsil Makbuzu

Madde 235

Birinci ve ikinci sınıf tüccarlar ile kazancı basit usulde tespit edilenler ve defter tutmak mecburiyetinde olan çiftçiler (4369 sayılı Kanunun 81/A-9’uncu maddesiyle değiştirilen ibare Yürürlük: 29.7.1998) gerçek usulde vergiye tabi olmayan çiftçilerden satın aldıkları malların bedelini ödedikleri sırada iki nüsha makbuz tanzim etmeye ve bunlardan birini imzalayarak satıcı çiftçiye vermeye ve diğerini ona imzalatarak almaya mecburdurlar. Mal, tüccar veya çiftçi adına bir adamı veya mutavassıt tarafından alındığı takdirde makbuz bunlar tarafından tanzim ve imza olunur. Çiftçiden avans üzerine yapılan mubayaalarda, makbuz, malın teslimi sırasında verilir. Müstahsil makbuzunun tüccar veya alıcı çiftçi nezdinde kalan nüshası fatura yerine geçer.

Makbuz Mecburiyeti (Serbest Meslek Makbuzu)

Madde 236

Serbest meslek erbabı, mesleki faaliyetlerine ilişkin her türlü tahsilatı için iki nüsha serbest meslek makbuzu tanzim etmek ve bir nüshasını müşteriye vermek, müşteri de bu makbuzu istemek ve almak mecburiyetindedir. Elektronik belge uygulamalarında güncel olarak e-serbest makbuzu düzenlenmektedir.

Diğer Vergi Usul Kanunu Belgeleri

• Ücret Bordrosu: İşverenin işçilerine her ay düzenli olarak yasal kesintilerini ve ödedikleri ücretleri gösteren bordrodur. (VUK, md.238)
• Taşıma İrsaliyesi: Ücret karşılığında taşıma yapanların düzenlediği belgedir. Malın cinsi, miktarı, alınan nakliye ücret tutarına ilişkin sütunlar ile malı gönderen ile alıcının kimlik bilgileri ve malın nereye ve kime gönderildiği, sürücünün adı soyadı ve kimlik bilgileri yer almaktadır. (VUK,md.240).

Elektronik uygulamalarda e-irsaliye olarak kullanılmaktadır.

• Yolcu listeleri: Şehirler arası yolcu taşımalarında yolcu bileti kesmeye mecbur olan mükelleflerin düzenlediği belgedir. Taşıtın plaka numarası, sefer tarihi ve hareket saati ile bilet numaraları işaretlenmek suretiyle yolcu sayısı ve toplam hasılat tutarları yer alır.
• Günlük Müşteri Listesi: Otel ve Pansiyon gibi konaklama yerlerinin odalar, bölmeler ve yatak planlarına uygun olarak düzenledikleri belgelerdir (VUK,md.240).

Türk Ticaret Kanunu’na göre belgeler ise şöyledir; Emre Muharrer Senet (Bono) (TTK,md.776),

Çek (TTK,md.780), Poliçe (TTK,md.671), Tahvil (TTK,md.504-506), İlmühaber (TTK,md.486), Kuponlar (TKK,md.660), Hisse Senedi(Pay) ( TTK,md.476-501),

Makbuz Senedi ve Varant (TTK,md.832-843), İntifa Senetleri (TTK,md.502-503), Talon (TTK,md.661), Konşimento (TTK,md.1228-11246)

Bu belgeler için kullanım şekli olarak uygulamada tartışmaya en çok konu olan belge türü yazımızın başında belirttigim gibi gider pusulasıdır. Gider pusulası mahiyeti itibari ile faaliyetlerini mükelleflere, bağlılık arz etmeksizin, bir işyeri açılmadan herhangi bir organizasyona bağlı olmadan yapmaları, yapılacak ödemeler için mükelleflerce gider pusulası düzenlenmektedir. Örnek olarak; iş yerine gelip temizlik hizmeti veren kişiler, şahsi olarak evinde tercüme yapan kişiler, işyeri çalışanlarına yabancı dil eğitimi veren kişiler, bir taşıma yapılması halinde taşıma yapan kişiler, basit tamirat ve tadilat yapan kişiler. Özet olarak, vergi mükellefi olmayan kişilerden alınan hizmetler için yapılan ödemeleri tevsik etmek maksadıyla düzenlenmektedir.

VUK’a göre 234’üncü madde de vergiden muaf esnaftan alınan mal ve hizmetler için gider pusulası düzenleneceği belirtilmiştir. Vergi kesintisinin yapılması ise G.V.K.’nun 9. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre;

Ticaret ve sanat erbabından aşağıda yazılı şekil ve suretle çalışanlar gelir vergisinden muaftır.

1. Motorlu nakil vasıtaları kullanmamak şartı ile gezici olarak veya bir işyeri açmaksızın perakende ticaret ile iştigal edenler (Giyim eşyalarıyla zati ve süs eşyaları, değeri yüksek olan ev eşyaları ile pazar takibi suretiyle gıda, bakkaliye ve temizlik maddelerini ve sabit iş yerlerinin önünde sergi açmak suretiyle o iş yerlerinde satışı yapılan aynı neviden malları satanlar hariç);
2. Bir işyeri açmaksızın gezici olarak ve doğrudan doğruya müstehlike (tüketiciye) iş yapan hallaç, kalaycı, lehimci, musluk tamircisi, çilingir, ayakkabı tamircisi, kundura boyacısı, berber, nalbant, fotoğrafçı, odun ve kömür kırıcısı, çamaşır yıkayıcısı ve hamallar gibi küçük sanat erbabı;
3. Köylerde gezici olarak her türlü sanat işleri ile uğraşanlar ile aynı yerlerde aynı işleri bir işyeri açmak suretiyle yapanlardan 47’nci maddede yazılı şartları haiz bulunanlar (51’inci madde şümulüne girenler bu muafiyetten faydalanamazlar);
4. Nehir, göl ve denizlerde ve su geçitlerinde toplamı 50 rüsum tonilatoya (50 rüsum tonilato dahil) kadar makinesiz veya motorsuz nakil vasıtaları işletenler, hayvanla veya bir adet hayvan arabası ile nakliyecilik yapanlar (Bu bentte yazılı ölçüler, birlikte yaşayan eşlerle velayet altındaki çocuklar hakkında veya ortaklık halindeki işletmelerde, bu kimselerin veya ortaklığın işlettiği vasıtalar toplu olarak nazara alınmak suretiyle tespit edilir);
5. Ziraat işlerinde kullandıkları hayvan, hayvan arabası, motor, traktör gibi vasıtalar veya sandallarla nakliyeciliği mutat hale getirmeksizin ara sıra ücret karşılığında eşya ve insan taşıyan çiftçiler;
6. Evlerde kullanılan dikiş, nakış, mutfak robotu, ütü ve benzeri makine ve aletler hariç olmak üzere, muharrik kuvvet kullanmamak ve dışarıdan işçi almamak şartıyla; oturdukları evlerde imal ettikleri havlu, örtü, çarşaf, çorap, halı, kilim, dokuma mamûlleri, kırpıntı deriden üretilen mamûller, örgü, dantel, her nevi nakış işleri ve turistik eşya, hasır, sepet, süpürge, paspas, fırça, yapma çiçek, pul, payet, boncuk işleme, tığ örgü işleri, ip ve urganları, tarhana, erişte, mantı gibi ürünleri işyeri açmaksızın satanlar. Bu ürünlerin, pazar takibi suretiyle satılması ile ticarî, ziraî veya meslekî faaliyetleri dolayısıyla gelir ve kurumlar vergisi mükellefi olanların düzenledikleri hariç olmak üzere; düzenlenen kermes, festival, panayır ile kamu kurum ve kuruluşlarınca geçici olarak belirlenen yerlerde satılması muaflıktan faydalanmaya engel değildir.
7. Ticari işletmelere ait atıkları mutat olarak veya belli aralıklarla satın alanlar hariç olmak üzere, bir işyeri açmaksızın kendi nam ve hesabına münhasıran kapı kapı dolaşmak suretiyle her türlü hurda maddeyi toplayarak veya satın alarak bu malların ticaretini yapanlara veya tekrar işleyenlere satanlar;
8. Bu Kanun’un 47’nci maddesinde yazılı şartları haiz olanlardan kendi ürettikleri ürünleri satanlara münhasır olmak üzere el dokuma işleri, bakır işlemeciliği, çini ve çömlek yapımı, sedef kakma ve ahşap oyma işleri, kaşıkçılık, bastonculuk, semercilik, yazmacılık, yorgancılık, keçecilik, lüle ve oltu taşı işçiliği, çarıkçılık, yemenicilik, oyacılık ve bunlar gibi geleneksel, kültürel, sanatsal değeri olan ve kaybolmaya yüz tutan meslek kollarında faaliyette bulunanlar;
9. Yukarıdaki bentlerde sözü edilen işlere benzerlik gösterdikleri Maliye Bakanlığınca kabul edilen ticaret ve sanat işleri ile iştigal edenler.

Yukarıdaki açıklama çerçevesinde söz konusu işleri vergi mükelleflerine bağlılık arz edecek şekilde yapanlar esnaf muaflığından yararlanamazlar.

Bu duruma ilaveten ayrıca GVK 94’de göre de gider pusulası düzenlenmesi durumunda tevkifat yapılması gereken işlemler şöyledir;

94/2: Yaptıkları serbest meslek işleri dolayısıyla bu işleri icra edenlere yapılan ödemelerden (Noterlere serbest meslek faaliyetlerinden dolayı yapılan ödemeler hariç);

1. 18’inci madde kapsamına giren serbest meslek işleri dolayısıyla yapılan ödemelerden, %17
2. Diğerlerinden, %20

94/13: Esnaf muaflığından yararlananlara mal ve hizmet alımları karşılığında yapılan ödemelerden,

1. 9’uncu maddenin birinci fıkrasının (6) ve (8) numaralı bentlerinde yer alan emtia bedelleri veya bu emtianın imalinde ödenen hizmet bedelleri üzerinden %2
2. Hurda mal alımları için % 2,
3. Diğer mal alımları için % 5,
4. Diğer hizmet alımları (a, b ve c alt bentleri hariç olmak üzere mal ve hizmet bedelinin ayrılamaması hali de bu kapsamdadır) için % 10.

Bu bilgiler ışığında kendi görüşümüz ile mali idarenin görüşü süreklilik ve bağlılık arz etmeyen işlemlerde alınan hizmetlere ilişkin işlemlerin, ödemelerin tesviki için gider pusulası kullanılabilmektedir. Burada hizmet veren kişilerin bu hizmetlerini yıl içinde vergi mükelleflerine kaç defa yaptığını hizmeti alan mükelleflerce de bilinmemektir.

Süreklilik ve bağlılığı ifade etmek için örnek vermek gerekir ise, aynı işyerine her hafta 2 gün temizliğe gelen kişi, bir ay boyunca haftada 3 gün çekim yapmak için gelen kişi vb hizmetler denilebilir. Artık bu durum hizmette süreklilik ve bağlılık arzı oluşturmaktadır. Örnekleri çoğaltabiliriz, mükellefler bu riski bilmelerine rağmen bu işleme devam etmektedir.

Burada artık işçi ve işveren ilişkisi doğmuş olmakla beraber mükellefler bu riski bilmelerine rağmen artan oranlı gelir vergisi tarifesine göre hesaplanan gelir vergisi, damga vergisi, işçi ve işveren sigorta primleri ile işçi çalıştırılması sonucunda iş güvenliği düzenlemeleri, özürlü istihdamı gibi istihdam maliyetlerine katlanmamak için ilgili kişileri ücretli/sigortalı olarak değil de arızi nitelikte veya geçici hizmet olarak görmektedirler.

Mali idarenin süreklilik ve bağlılık eden işlemlere ilişkin görüşü ise verilmiş olan özelgelerde aynı yılda veya birbirini izleyen yıllarda birden fazla olarak değerlendirilmektedir.

Sonuç ve değerlendirme

Hizmet veren kişi ile kısmi süreli dahi olsa süreklilik ve bağımlılık arz edecek bir iş ilişkisi oluşması durumunda veya oluşması ihtimali varsa, bu kişilerin sigortalı işe girişlerinin yapılması ve ücret bordosu düzenlenmesi zorunludur. Ayrıca işin niteliğine göre hizmet veren kişiler mükellefiyet tesis ettirilerek serbest meslek makbuzu düzenlenmesi gerekir.

Mali idare ve SGK’nın KDV, stopaj ve prim kayıplarını telafi etmek için yapılacak hizmetlerin niteliklerine göre sınırları çizilmeli ve günün şartlarına göre düzenleme yapılması gerektiği kanaatindeyiz.