Mevzuatımızda fazla çalışma ve fazla çalışma ücreti İş Kanunu, Deniz İş Kanunu, Basın İş Kanunu ve Türk Borçlar Kanunu’nda hüküm altına alınmıştır.
4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesine göre, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. Denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz. Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.
854 sayılı Deniz İş Kanunu 26. maddesine göre, genel bakımdan iş süresi, günde sekiz ve haftada kırk sekiz saattir. Anılan Kanun’un 28. maddesine göre, bu Kanuna göre tespit edilmiş bulunan iş sürelerinin aşılması suretiyle yapılan çalışmalar, fazla saatlerde çalışma sayılır. Yapılacak fazla çalışmanın her saatine ödenecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarı % 25 oranında artırılmak suretiyle bulunacak miktardan az olamaz.
5953 sayılı Basın İş Kanununa[1] göre, haftalık çalışma süresi kırk sekiz saattir. Anılan Kanunun ek 1. maddesine göre, günlük çalışma süresi sekiz saattir. Her bir fazla çalışma saati için verilecek ücret, normal çalışma saati ücretinin % 50 fazlasıdır.
6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu 398. maddesine göre, fazla çalışma, ilgili kanunlarda belirlenen normal çalışma süresinin üzerinde ve işçinin rızasıyla yapılan çalışmadır. Anılan Kanun’un 402. maddesine göre, işveren, fazla çalışma için işçiye normal çalışma ücretini en az yüzde elli fazlasıyla ödemekle yükümlüdür.
Bu çalışmada 4857 sayılı İş Kanunu esas alınarak fazla çalışma ücreti hesaplama örneklerine yer verilmiştir. Belirtmek gerekir ki diğer Kanunlara tabi işçiler bakımından da aynı mantık ve sistem içerisinde, değişen oran ve saatler dikkate alınarak hesaplama yapılması mümkündür.
22.12.2021 tarihinde 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 23. maddesine, “Hizmet erbabının, ödemenin yapıldığı ayda geçerli olan asgari ücretin aylık brüt tutarından işçi sosyal güvenlik kurumu primi ve işsizlik sigorta primi düşüldükten sonra kalan tutarına isabet eden ücretleri (Şu kadar ki, istisnayı aşan ücret gelirinin vergilendirilmesinde verginin hesaplanacağı gelir dilim tutarları ve oranları, istisna kapsamındaki tutarlar da dikkate alınarak belirlenir. Ödenecek vergi tutarı, bu suretle bulunan vergi tutarının içinde istisna tutara isabet eden kısım düşülmek suretiyle hesaplanır. İstisna nedeniyle alınmayacak olan vergi ilgili ayda aylık asgari ücret üzerinden hesaplanması gereken vergiyi aşamaz. Birden fazla işverenden ücret alanlarda bu istisna sadece en yüksek olan ücrete uygulanır.)” fıkrası eklenmiştir.
Gelir Vergisi Kanunu’na getirilen bu istisna ile birlikte, fazla çalışma ücretinin net ücret üzerinden nasıl hesaplanacağı sorusu akıllara gelmiştir. Bu çalışmada ilk olarak asgari ücret; ikinci olarak asgari ücretin üstünde bir ücret tutarı üzerinden fazla çalışma hesaplaması yapılmıştır.
Asgari Ücret Üzerinden Fazla Çalışma Ücretinin Hesaplanması Örnek; Ocak 2022 döneminde 100 saat fazla çalışma yapıldığı kabulüyle |
|
Brüt Ücret Üzerinden Hesaplama |
Brüt Ücret: 5.004 TL
Saatlik Ücret: 5.004 / 225 = 22,24 TL Saatlik Fazla Çalışma Ücreti: 22,24 x 1.5 = 33,36 TL 100 saatlik Fazla Çalışma Ücreti: 100 x 33,36 = 3.336 TL Prim Kesintisi: – 500,4 TL Damga Vergisi: – 25,32 TL Gelir Vergisi: -425,34 TL
Net Fazla Çalışma Ücreti: 2.384,94 TL
|
Vergi İstisnalı Net Ücret Üzerinden Hesaplama |
Net Ücret: 4.253,40 TL
Saatlik Ücret: 4.253,40 / 225 = 18,9 TL Saatlik Fazla Çalışma Ücreti: 18,9 x 1.5 = 28.36 TL 100 saatlik Fazla Çalışma Ücreti: 100 x 28.36 = 2.835,6 TL Prim Kesintisi: – Damga Vergisi: – 25,32 TL Gelir Vergisi: -425,34 TL
Net Fazla Çalışma Ücreti: 2.384,94 TL
|
Asgari Ücretin Üstünde Bir Ücret Tutarıyla Fazla Çalışma Ücretinin Hesaplanması Örnek: Brüt ücreti 10.000 TL, Ocak 2022 döneminde 100 saat fazla çalışma yapıldığı kabulüyle |
|
Brüt Ücret Üzerinden Hesaplama |
Brüt Ücret: 10.000 TL
Saatlik Ücret: 10.000 / 225 = 44,44 TL Saatlik Fazla Çalışma Ücreti: 44,44 x 1.5 = 66,66 TL 100 saatlik Fazla Çalışma Ücreti: 100 x 66,66 = 6.666 TL Prim Kesintisi: – 999,9 TL Damga Vergisi: – 50,59494TL Gelir Vergisi: -849,92 TL
Net Fazla Çalışma Ücreti: 4.766 TL |
Vergi İstisnalı Net Ücret Üzerinden Hesaplama |
Net ücret: 7.825,09 TL
Saatlik Ücret: 7.825,09 / 225 = 34,78 TL Saatlik Fazla Çalışma Ücreti: 34,78 x 1.5 = 52,17 TL 100 saatlik Fazla Çalışma Ücreti: 100 x 52,17 = 5.216,73 TL Prim Kesintisi: – (Net 7.825,09 TL’nin daha önce vergi kesintisine uğramayan 4.253,40 için vergi indirimi yapılmalı) Damga Vergisi: – 25,32 TL Gelir Vergisi: -425,34 TL
Net Fazla Çalışma Ücreti: 4.766 TL
|
Yukarıda verilen örneklerden anlaşılacağı üzere, fazla çalışma ücreti brüt ücret ve vergi istisnalı net ücret üzerinden hesaplanabilir. Her iki ihtimalde de aynı sonuca varılmaktadır. Özellikle net ücret üzerinden yapılan hesaplamalarda vergi istisnasına ve değişen vergi dilimlerine dikkat edilerek, hesaplama yapılması uygun olacaktır.
Son olarak önemle belirtmek gerekir ki, fazla çalışma ücreti istisnai haller saklı kalmak koşuluyla vergi istisnası kapsamında değildir. Bu itibarla net ücret üzerinden yapılacak hesaplamalarda, brüt ücretin Ocak 2022 öncesinde olduğu gibi nete çevrilmesi ve bunun üzerinden hesaplama yapılması kolaylık sağlayacaktır.
[1] Kanunun açık adı: Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun.