Girişimcilik potansiyeli yüksek bir toplumuz ve bu, bizim için büyük bir avantaj. Bu avantajı iyi kullanıyoruz. Kuruluşun ilk yıllarında tüm faaliyetlere hakimken, her şey kontrolümüzdeyken sorun yok ama büyüme sürecine geçtikçe, iş hacmi arttıkça işler karmaşıklaşmaya başlıyor ve işte o dönemde, artık kurumsal yapıyı oluşturamadığımızda, geç kaldığımızda günlük iş sorunlarının yanı sıra başka sorunlarla da karşılaşmak kaçınılmaz hale geliyor. Bir yandan aile bireylerinin işletmeden beklentileri artarken, bir yandan da işlerin kontrolünü sağlamak güçleşiyor.
Aile işletmeleri, gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun tüm ülkelerde ekonominin temel taşlarıdır. Ekonomideki sayıca ağırlıkları, ülke ekonomisine katkıları, istihdamdaki payları ile ekonomi yöneticileri ve bilim insanları için önemli bir ilgi ve çalışma alanı.
Katkılarına rağmen sürdürülebilirlikleri konusunda görülen olumsuz istatistikler, yıllardır bu alanda birçok araştırmaya, yayına ortam hazırlamıştır. İstatistiklere göre dünyada aile işletmelerinin ikinci kuşağa sadece %30’u, üçüncü kuşağa %10’u ve dördüncü kuşağa ise sadece %2-4’ü devrolmaktadır.
Sürdürülebilirlik neden sorun? Aslında “kurumsal düşünme ve hareket etme” yaklaşımının benimsenmemesi, ana sorun: İşletmede ve Aile-İşletme ilişkilerinde kurumsallaşamama. İşletme rasyonel ilkelerle yönetilen bir kurum iken, aile, duygularla yürütülen bir kurum. İkisi arasında dengeyi sağlamak önem taşımakta. Bunu sağlayamayınca huzursuzluklar, çekişmeler, çatışmalar ve yol ayrımları, kapanmalar hızla gündem yaratmakta.
Kurumsallaşma kavramı, toplumun her kesiminde dile getirilen, ancak herkesin farklı anlam yüklediği bir kavram. Bu işin aslında zihinsel bir değişim süreci olduğunu kimse görmek veya anlamak istemiyor. Yazılı doküman olarak gören yazıyor; raflarda dosyalarda kalıyor öylece. Kurul toplantıları ya yapılmıyor ya da yapılsa bile şekilcilikten öteye gitmiyor. Kurucu aile de kendisi için kurumsallaşmayı dikkate alma ihtiyacı duymuyor. İşletmenin kasasındaki para, ailenin parası diye algılanıyor. Ailenin giderleri, işletmenin giderlerine karışıyor. Sonra çocuklar ya da kardeşler, çatışmaya başlıyor; derken damatlar ve gelinler ekleniyor ve aile ilişkileri ile işletme ilişkileri birbirine giriyor. Sonrası ne yazık ki malum.
Nedir kurumsal düşünme ve hareket etme? Öncelikle çoğu zaman eş anlamda düşünülen profesyonelleşme olmadığını da belirtmek gerekir. Anlamı, işletmede ve işletme ile aile arasındaki ilişkilerde, aile üyelerine de ayrıcalık tanımadan ve tüm çalışanlar için her faaliyette ve kararda yazılı ilke ve kurallara göre hareket etmektir. İşletmede kurumsal ilke ve kurallar, ayrı bir yazı olarak ele alınacak olup bu yazıda işletme ile aile arasındaki ilişkiler konu edilmiştir.
Aile ile işletme arasındaki ilişkilerde kurumsal düşünce ve hareket için yazılı ilke ve kurallar, “Aile Anayasası” ile oluşturulur.
Aile anayasası, aile bütünlüğünü ve işletmelerin sürdürülebilirliğini sağlamak üzere her iki kurumun mevcut ve izleyen kuşaklarla da sağlıklı ve daha güçlü yaşamasını mümkün kılan bir belgedir. Aile anayasası, şu üç amaca ulaşılmasını sağlar:
- Şirketin başarılı şekilde gelişmesine destek vermek
- Mülkiyet bütünlüğünü ve bağlılığı sağlamak ve korumak
- Ailenin gücünü sağlamlaştırmak
Aile anayasası, kapsamlı aile sözleşmesidir. Ailenin değerlerini, aile ile işletme arasındaki ilişkilerin ilke ve esaslarını, ortaklar arasındaki hakları, geleceğe yönelik aile üyelerinin, girişimin sürdürülebilirliği için görev ve sorumluluklarını kapsar. Olası sorunların çözümünü sağlayacak kurumsal araçların kullanımına yer verir. İzleyen kuşak üyelerinin kariyer planlarına ilişkin esasları kapsar. Başka bir anlatımla, şu soruların yanıtları aile anayasasında yer alır:
- Ailenin izleyen kuşak üyelerinin bilmesi gereken değerleri neler?
- Aile bazı temel işletme sorunlarını nasıl çözecek?
- Girişimde çalışan ve çalışmayan aile üyelerinin aile içinde ve girişimde hak, görev ve sorumlulukları neler?
- Karar alma sürecine kimler dahil edilecek ve kimin kararları etkili olacak?
- İmzalanan aile anayasasını gözden geçirme ve günün koşullarına göre düzenleme periyotları nedir?
Aile anayasasının bu temel konulara ilişkin hükümleri kadar şu soruların da yanıtlarına yer vermesi beklenebilir:
- İşletmenin yönetim kurulu başkanı, CEO’su kim olacak? Nasıl seçilecek?
- İşletme tek liderle mi yoksa takımla mı (Örneğin, kardeşler birlikte) yönetilecek?
- Zamanı geldiğinde halef(ler) kim olacak? Hangi esaslara göre şirketi devralacak(lar)? Bu sürecin prosedürleri neler olacak ve kimler karar verecek?
Bu soruların yanıtını içeren aile anayasası, aile üyeleri ve çalışanlar nezdinde güven yaratacak; işletmenin sürdürülebilirliğini sağlamak üzere aile üyeleri ve çalışanlar, işletmeye hizmet sunacaklardır. Zamanı geldiğinde ilke ve kuralları belirlenmiş devir planı ile de yönetim devredilecektir.
Aile anayasası bu bağlamda işletme bilimi, davranış bilimi ve hukuk alanlarının da konusu olmakta ve işletme sahibi ailenin ve/veya ailelerin istekleri, ihtiyaçları, beklentileri, bu alanlardaki bilimsel ilke ve kurallar ile rasyonel temellere oturtulmaktadır. Adillik, sorumluluk, şeffaflık ve hesap verebilirlik olarak nitelenen yönetişim ilkelerinin de hayata geçirilmesiyle sürdürülebilirliğin esasları güçlenmektedir.
