4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesine göre, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Denkleştirme yapılması halinde ortalama haftalık çalışma süresi dikkate alınır; bu bağlamda bazı haftalarda 45 saati aşan çalışmalar için fazla çalışma ücretine hak kazanılmaz.
Örneğin 4 haftalık denkleştirme esasının uygulandığı bir işyerinde;
-
Hafta : 50 saat
-
Hafta : 60 saat
-
Hafta : 30 saat
-
Hafta : 40 saat çalışma olması durumunda haftalık ortalama çalışma süresi 45 saat olduğundan fazla çalışma ücretine hak kazanılmaz. ( 50+60+30+40 = 180; ortalama 180:4=45)
İş Kanunu’nda ve diğer ilgili mevzuatta fazla çalışma haftalık çalışma esas alınarak belirlenmiştir. Buna karşılık Yargıtay, günlük 11 saat, gece 7.5 saati aşan çalışmaları fazla çalışma olarak değerlendirmektedir (Y9HD, E. 2021/1781, K. 2021/6018, T. 11.3.2021). Bu çalışmalar bakımından haftalık çalışma süresinin 45 saati aşıp aşmadığı önem arz etmez. Fazla çalışma kabul edilen bu süreler mükerrer ödeme olmaması adına haftalık çalışma süresine dahil edilmez.
Örneğin, haftanın dört günü 5 saat, bir günü 13 saat çalışan bir işçi; haftalık 33 saat çalışma yapmıştır. Haftalık süre bakımından fazla çalışma ücretine hak kazanmaz. Ancak günlük azami çalışma süresi aşıldığından 2 saatlik fazla çalışma ücretine hak kazanacaktır (13-11=2).
Haftanın üç günü 12 saat, iki günü 7.5 saat çalışan bir işçi haftalık 51 saat çalışma yapmıştır. Günlük azami çalışma süresi üç günde 3 saat aşıldığından, 3 saat fazla çalışma ücretine hak kazanacaktır. Bu 3 saatlik çalışma haftalık çalışma süresinden düşürüldüğünde geriye 48 saat kalacak ve haftalık çalışma süresi esas alındığında 3 saatlik bir fazla çalışma ücreti söz konusu olacaktır (toplamda 6 saat fazla çalışma ücretine hak kazanılacaktır).
İşçi-işveren uyuşmazlıklarında (davalarda) fazla çalışma ücreti sıklıkla gündeme gelmektedir. Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi, bu iddiasını ispatla yükümlüdür. İşçi fazla çalışma ücretine hak kazandığını tanık, yazılı belge gibi delillerle ispatlayabilir. Yargıtay’ın bu konuda belirlemiş olduğu esaslara bakmak gerekirse,
- Yüksek Mahkeme, iş yeri kayıtlarını, özellikle işyerine giriş çıkışı gösteren belgeleri, iş yeri iç yazışmalarını delil olarak nitelemekte ve bunlara öncelik tanımaktadır. İşçinin işe giriş ve çıkışların gösteren bu belgelerin varlığı halinde, fazla çalışmanın bulunup bulunmadığı bu belgeler esas alınarak tespit edilmektedir.
- İşçinin imzasını taşıyan bordro sahteliği ispat edilinceye kadar kesin delil niteliğindedir. Diğer bir anlatımla bordronun sahteliği ileri sürülüp ispatlanmadıkça, imzalı bordroda görünen fazla çalışma alacağının ödendiği varsayılır.
- İmzalı olmayan veya imzalı olmakla birlikte fazla çalışma ücreti tahakkuku bulunmayan bordroların varlığı halinde işçi her türlü delille fazla çalışmanın varlığını ispatlayabilir.
- Bordrolarda tahakkuk bulunmasına rağmen bordroların imzasız olması halinde, varsa ilgili dönem banka ve tüm ödeme kayıtları Mahkemece celp edilir ve ödendiği tespit edilen miktarlar yapılan hesaplamadan mahsup edilir.
- Fazla çalışmanın yazılı belgelerle ispatlanamaması durumunda tarafların dinletmiş oldukları tanık beyanları ile sonuca gidilir. İşyerinde çalışma düzenini bilmeyen ve bilmesi mümkün olmayan tanıkların anlatımlarına değer verilmez. Diğer bir anlatımla bordro tanığı olmayan kimselerin tanıklıklarına itibar edilmemektedir.
- Bunların dışında herkesçe bilinen bazı genel vakıalar, yapılan işin niteliği ve yoğunluğu esas alınarak fazla çalışmanın var olup olmadığı değerlendirilebilir.
4847 sayılı İş Kanunu’na göre, yıllık fazla çalışma süresi 270 saati aşamaz. Yargıtay anılan 270 saati referans alarak, iş sözleşmelerinde fazla çalışma ücretinin aylık ücrete dahil olduğu yönünde kurallara sınırlı olarak değer vermektedir. Yüksek Mahkemeye göre, aylık 22.5 saate (270/12=22.5) kadar olan fazla çalışma ücreti asıl ücret içinde ödenebilir. Bu halde, 22.5 saati aşan fazla çalışma ücretinin tespiti, yine çıplak ücret esas alınarak hesaplanan diğer işçilik alacakları bakımından kolaylık olması adına bordroda temel ücret ile 22,5 saatlik fazla çalışma ücretinin ayrı ayrı gösterilmesi isabetli olacaktır.
Son olarak belirtmekte gerekir ki; Çalışma Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulunca benimsenen yıllık 270 saat fazla çalışmanın ödenen temel ücrete dahil olduğuna ilişkin sözleşme hükmünün geçersiz olduğu yönündeki görüş, Yüksek Mahkemece kabul görmemiştir. Yüksek Mahkeme yerleşik içtihatlara uygun şekilde fazla çalışmanın temel ücrete dahil olabileceğini yukarıda belirtmiş olduğumuz esaslar kapsamında hala kabul etmektedir (Y9HD, E. 2021/838, K. 2021/4863, T. 24.2.2021).
