Fazla çalışma, Kanun’da yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. Yer altında maden işlerinde çalışan işçiler için ise bu süre haftalık otuz yedi buçuk saat olarak belirlenmiştir. Yasal düzenlemelere göre zorunlu nedenler veya olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödeniyor. Yer altında maden işlerinde çalışan işçilerde her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzden az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödeniyor.
4857 sayılı Kanun’un 63. maddesine göre, genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Ancak iş sözleşmesi ile bu süreden daha kısa haftalık çalışma süresi belirlenebilir. Aksi kararlaştırılmamışsa haftalık çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır.
İşçi ve işveren anlaşırsa haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde de dağıtılabilir.
Fazla sürelerle çalışma ise, haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalardır. Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaya ilişkin en önemli farklardan birisi ücretlerinin hesaplanması konusundadır. Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesi şeklinde ödenir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmayı örneklerle açıklayacak olursak;
- Haftalık çalışma süresi 45 saat olan bir işyerinde, bir haftada 50 saat çalışmış olan işçinin 45 saati aşan 5 saatlik çalışması fazla çalışmadır.
- Bir dershanede öğretmen olarak çalışan Mehmet ile işveren arasında yapılan iş sözleşmesinde, haftalık çalışma süresi 35 saat olarak belirlenmiş ve bir haftada Mehmet toplam 38 saat çalışmış ise, 35 saati aşan 3 saatlik çalışma fazla sürelerle çalışma olarak kabul edilecektir.
- Ahmet işyerinde çalışmaya başladığında haftada 35 saat çalışacağına dair iş sözleşmesi imzalamış ve bir hafta içerisinde 50 saat çalışmıştır. Ahmet’in 35 saati aşan ve 45 saate kadar olan 10 saatlik çalışması fazla sürelerle çalışma ve 45 saati aşan 5 saatlik çalışması fazla çalışmadır. Dolayısıyla 10 saat için %25 artırımlı ücret ödenecekken, kalan 5 saat için %50 artırımlı ücret ödenmelidir.
- Haftalık çalışma süresi 45 saat olan işçi, bir hafta içerisinde 48 saat 40 dakika çalıştığında, fazla çalışılan 3 saat 40 dakikalık süre 4 saat olarak kabul
Serbest zaman uygulaması
Serbest zaman, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçinin bu çalışmalar karşılığı ücret almak yerine kullandığı izin süresini ifade eder. Yukarıda açıklandığı üzere işçi fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma karşılığı ücret alabilir. Ancak, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret almak yerine;
- Fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı (1,5 saat),
- Fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı (1,25 saat) serbest zaman olarak
Örnek verecek olursak;
Zeynep, işyerinde çalışmaya başladığında haftada 40 saat çalışacağına dair iş sözleşmesi imzalamış ve bir hafta içerisinde 49 saat çalışmıştır. Zeynep’in 5 saat fazla sürelerle çalışması ve 4 saat fazla çalışması vardır. Eğer Zeynep, bu çalışmalarının karşılığı ücret almak yerine izin kullanmak isterse kendisine;
- Fazla sürelerle çalışma karşılığı: 5 x 1,25 = 6,25 saat yani 6 saat 15 dakika ve
- Fazla çalışma karşılığı: 4 x 1,5 = 6 saat olmak üzere toplam 12 saat 15 dakika izin verilecektir.
İşçi hak ettiği serbest zamanı;
- İşverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla,
- 6 (altı) ay zarfında,
- Çalışma süreleri içinde,
- Aralıksız şekilde,
- Ücretinde bir kesinti olmadan,
- Tatil ve izin günlerine denk getirilmemek üzere kullanır.
Ayrıca, işçinin serbest zaman hakkını 6 ay içerisinde kullandırmayan işverene 4857 sayılı Kanun’un 102. maddesinin birinci fıkrasının (c) bendi gereğince idari para cezası uygulanacaktır (2024 yılında 2.666 TL).
Hafta tatilinde çalışma
4857 sayılı Kanun kapsamına giren işyerlerinde, işçilere tatil gününden önce belirlenmiş iş günlerinde çalışılmış olması koşuluyla yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmi dört saat dinlenme (hafta tatili) verilir. İşçinin tatil günü ücreti çalıştığı günlere göre bir güne düşen ücretidir. Hafta tatili ücreti bir iş karşılığı olmaksızın tam olarak ödenir. Hafta tatilinde işçi tatil yapmayarak çalışırsa ayrıca çalışılan tatil günü için ilave bir günlük ücret ödenir.
Ayrıca bilinmelidir ki, hafta tatilinde 1 saat dahi olsa işe gelen işçi her ne kadar sadece 1 saat çalışmış olsa da 7,5 saatlik hafta tatilinde çalışma ücretine hak kazanacaktır. Nitekim, 7 gün içerisinde kesintisiz 24 saat dinlenme hakkına muhalefet edildiğinden işçinin hakkını korumak adına yapılan fazla çalışma hesaplamalarında bu duruma dikkat edilmelidir.
Aşağıdaki tabloda çalışma hayatında sıkça karşımıza çıkan fazla çalışma hesaplamaları ile ilgili toplam 12 puantaj örneği ele alınacak ve özellikli durumları karşılarındaki satırlarda açıklanacaktır. Bu tablo insan kaynakları uygulayıcıları tarafından bir rehber olarak kullanılabilecektir.
| Pazartesi | Salı | Çarşamba | Perşembe | Cuma | Cumartesi | Pazar | Açıklama |
|
7.5 |
10 |
10 |
7.5 |
10 |
10 |
Hafta Tatili 0 | 45 saat normal çalışma : 45 x 100 TL = 4.500 TL
10 saat fazla çalışma : 10 x 150 TL (1,5 katı) = 1.500 TL Hafta tatili ücreti: 7,5 x 100 TL = 750 TL |
|
7.5 |
7.5 |
10 |
Rapor İstirahat |
7.5 |
10 |
Hafta Tatili 2,5 |
42,5 saat normal çalışma: 42,5 x 100 TL = 4.250 TL Hafta tatili ücreti: 7,5 x 100 TL = 750 TL Hafta tatilinde çalışma ücreti (Ek 1,5 yevmiye) : 750 TL x 1.5 = 1.125 TL “Bir haftalık süre içinde kalmak üzere işveren tarafından verilen diğer izinlerle hekim raporuyla verilen hastalık ve dinlenme izinleri çalışılmış günler gibi hesaba katılır.
İşçi hafta tatiline hak kazanır. (Maktu ücretli çalışan)” Hafta tatilinde çalıştırıldığı için, Yargıtay içtihadı gereği ek 1,5 günlük yevmiye alır: 1.125 TL (Hafta tatilinde 7,5 saatin altında olan çalışmalar, Yargıtay içtihadı gereği 7.5 saat kabul edilir, diğer bir ifadeyle hafta tatilinde yarım saat çalıştırılan bir işçi o gün için ek 1,5 yevmiyeye hak kazanır; hafta tatilinde 7,5 saati aşan çalışmalar ise haftalık çalışma süresine eklenir, haftalık çalışma süresi 45 saati aşarsa, aşan saatler fazla mesai ücreti olarak ödenir. ) |
|
10 |
10 |
10 |
Devamsız |
7.5 |
7.5 |
Hafta Tatili 0 |
45 saat normal çalışma : 45 x 100 TL = 4.500 TL Hafta tatili ücreti: 7.5 x 100 TL = 750 TL “Hafta tatiline hak kazanmak için haftalık çalışma süresinin 45 saat olması veyahut tatil gününden önce İş Kanunu 63. maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışma koşulu aranmaktadır. |
|
7.5 |
7.5 |
7.5 |
Resmi Tatil 7,5 |
7.5 |
10 |
Hafta Tatili 0 |
45 saat normal çalışma : 45 x 100 TL = 4.500
TL 2,5 saat fazla çalışma: 2,5 x 150 TL (1,5 katı) = 375 TL Hafta tatili ücreti: 7,5 x 100 TL = 750 TL UBGT ücreti (1 günlük): 7,5 x 100 TL = 750 TL “UBGT çalışırsa 1 günlük ek yevmiye alır. Haftalık çalışma süresini aşan 2,5 saat için fazla çalışma ücreti alır. UGBT gününde çalışmada o gün için ücretini tam olarak alır. |
|
9 |
9 |
9 |
9 |
9 |
10 |
Hafta Tatili 10 |
45 saat normal çalışma : 45 x 100 TL= 4.500
TL 12,5 saat fazla çalışma : 12,5 x 150 TL (1,5 katı) = 1.875 TL Hafta tatili ücreti: 7.5 x 100 TL = 750 TL Hafta tatilinde çalışma ücreti (Ek 1,5 yevmiye) : 750 TL x 1,5 = 1.125 TL |
|
9 |
9 |
9 |
9 |
9 |
– |
Hafta Tatili Resmi Tatil 9 |
45 saat normal çalışma : 45 x 100 = 4.500 TL
1,5 saat fazla çalışma : 1,5 x 150 TL (1,5 katı) = 225 TL Hafta tatili ücreti: 7.5 x 100 TL = 750 TL Hafta tatilinde çalışma ücreti (Ek 1,5 yevmiye) : 750 TL x 1,5 = 1.125 TL “İşçi hafta tatili ve resmi tatil günü olan bir günde (birleşen gün) çalıştıysa hafta tatili çalışması kabul edilir. O gün için Ek 1,5 yevmiye alır, toplamda o gün için 2,5 yevmiye almış olur. Mükerrer ödeme olacağından resmi tatil olduğu gerekçesiyle ayrıca bir ödeme yapılmaz. “ |
| Pazartesi | Salı | Çarşamba | Perşembe | Cuma | Cumartesi | Pazar | Açıklama |
|
7.5 |
7.5 |
7.5 |
7.5 |
7.5 |
7.5 |
Hafta Tatili Resmi Tatil
2 |
45 saat normal çalışma : 45 x 100 TL = 4.500 TL Hafta tatili ücreti: 7,5 x 100 TL = 750 TL Hafta tatilinde çalışma ücreti (Ek 1,5 yevmiye) : 750 TL x 1,5 = 1.125 TL |
|
10 |
10 |
10 |
Devamsız |
7.5 |
7.5 |
Hafta Tatili 9 |
45 saat normal çalışma : 45 x 100 TL= 4.500 TL
1,5 saat fazla çalışma : 1,5 x 150 TL (1,5 katı) = 225 TL Hafta tatili ücreti: 7,5 x 100 TL = 750 TL Hafta tatilinde çalışma ücreti (Ek 1,5 yevmiye) : 750 TL x 1,5 = 1.125 TL Haftalık 45 saat çalışma süresini tamamladığı için hafta tatiline hak kazanır. |
|
7.5 |
7.5 |
7.5 |
7.5 |
7.5 |
Devamsız |
Hafta Tatili |
37,5 saat normal çalışma: 37,5 x 100 TL = 3.750 TL “Hafta tatiline hak kazanmak için haftalık çalışma süresinin 45 saat olması veyahut tatil gününden önce 63. maddeye göre belirlenen
iş günlerinde çalışma koşulu aranmaktadır. İşçi hafta tatiline hak kazanmamıştır. “ |
|
11 |
11 |
11 |
11 |
11 |
Devamsız |
Hafta Tatili | 45 saat normal çalışma : 45 x 100 TL = 4.500
TL 10 saat fazla çalışma: 10 x 150 TL = 1.500 TL Hafta tatili ücreti: 750 TL |
|
12 |
12 |
12 |
12 |
– |
– |
Hafta Tatili |
44 saat normal çalışma : 44 x 100 TL= 4.400 TL 4 saat fazla çalışma : 4x 150 TL (1,5 katı)= 600 TL Hafta tatili ücreti: 750 TL “Her ne kadar
toplam çalışma süresi 48 saat olup fazla çalışma süresi 3 saat gibi görünse de; günlük 11 saati aşan çalışmalar fazla çalışma kabul edildiğinden 4 saatlik fazla çalışma bulunmaktadır.” |
|
9 (Gece) |
9 (Gece) |
9 (Gece) |
9 (Gece) |
9 (Gece) |
– |
Hafta Tatili |
37,5 saat normal çalışma : 37,5 x 100 TL = 3.750 TL 7.5 saat fazla çalışma: 7,5 x 150 TL= 1.125 TL Hafta tatili ücreti: 750 TL “Gece (20.00-06.00) 7.5 saati aşan çalışmalar fazla
çalışma kabul edilir. İstisna işçinin rızası alınmak kaydıyla güvenlik, sağlık, turizm ve petrol arama işlerinde gece 11 saate kadar çalışma yaptırılabilir. “ |
Denkleştirme çalışması
İşyerinde denkleştirme esasına göre çalışma, ekonomik, sosyal ve teknolojik gelişmeler sonucu ortaya çıkan çalışma sürelerinin esnekleştirilmesi ihtiyacının giderilmesi amacıyla 4857 sayılı İş Kanunu’nda yapılan yeni düzenlemelerden birisini oluşturuyor. Reel sektörde talepteki artışa bağlı olarak siparişlerin yetiştirilmesi amacıyla kısa süre içinde üretimin arttırılması gereken dönemlerde ya da hizmet sektöründe yurda gelen turist sayısının arttığı ya da mevsime bağlı organizasyonların sayısının yükseldiği dönemlerde veya bir inşaat projesinin daha önce belirlenmiş tarihe yetiştirilmesi amacıyla vb. nedenlerle işyerlerinde denkleştirme esasına göre çalışma yapılabiliyor.
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 63’üncü maddesi uyarınca, “Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, 2 aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile 4 aya kadar artırılabilir. Turizm sektöründe 4 aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile 6 aya kadar artırılabilir.”
İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin “denkleştirme esasına göre çalışma” başlığını taşıyan 5’inci maddesinde; “Tarafların yazılı anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerinde haftanın çalışılan günlerine günde 11 saati aşmamak koşuluyla farklı şekilde dağıtılabilir.” Bu halde, yoğunlaştırılmış iş haftası veya haftalarından sonraki dönemde işçinin daha az sürelerle çalıştırılması suretiyle, toplam çalışma süresi, çalışılması gereken toplam normal süreyi geçmeyecek şekilde denkleştirilir. Denkleştirme 2 aylık süre içinde tamamlanacak, bu süre toplu iş sözleşmeleri ile 4 aya kadar artırılabilecektir.
İşyerinde denkleştirme uygulaması yapılabilmesi için öncelikle tarafların anlaşmış olmaları gerekiyor. Tarafların anlaşması, iş sözleşmeleriyle işçilerin onaylarının alınması suretiyle, işverence hazırlanan iç yönetmelik veya personel yönetmeliği gibi düzenlemelerin işçiler tarafından kabul edilmesi şeklinde yahut toplu iş sözleşmesine konulan hükümlerle de gerçekleştirilebilir. Böyle bir rıza yoksa işveren tek taraflı olarak denkleştirme yapamaz. Dolayısıyla işçinin denkleştirme uygulaması için rızasının her denkleştirme uygulaması öncesinde alınması zorunlu değildir.
Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 5’inci maddesi uyarınca, denkleştirme dönemi içinde günlük ve haftalık çalışma süreleri ile denkleştirme süresi uygulamasının başlama ve bitiş tarihlerinin işveren tarafından belirlenerek, işçiye bildirilmeli ve işyeri ilan tahtasında ilan edilmelidir. Ancak işyeri genel uygulaması olarak işyerinde sürekli bir denkleştirme uygulaması yürütülebilmektedir. Bu sayede ilgili ayda bazı haftalarda eksik yapılan çalışmalar ay içindeki diğer haftalardaki fazla yapılan çalışmalarla denkleştirilecek ve mahsuplaşa usulü ile işçinin alacağı ücrette herhangi bir artma ya da azalma meydana gelmeyecektir.
Sonuç
4857 sayılı İş Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle birlikte, işletmelerin insan kaynakları yönetimi çalışanlarının da stratejik görevler üstlenmeleri gereksinimi doğmuştur. İnsan kaynakları yönetimi çalışanlarının aynı zamanda İş Kanunu’nun uygulayıcıları olmaları açısından, getirilen hükümleri doğru yorumlamaları gereklidir. Nitekim bu husus, bir yandan işletmelerin varlığını devam ettirebilmeleri, bir yandan da genel olarak çalışma barışının sürdürülmesi açısından önemli olan bir konuyu oluşturuyor.
Bu yazıda, işçi ve işveren arasındaki iş akdinin vazgeçilmez ve en önemli unsuru olan ücret ile fazla çalışma kavramına ayrıntılı bir şekilde değinmeye çalıştım. Fazla çalışma kavramını puantaj örnekleri ile inceleyerek, işçiler, işverenler ve insan kaynakları yönetimi açısından yeri ve önemini ortaya koymaya çalıştığım bu yazının sizle için faydalı olacağını umut ediyorum.
